„Здрави почетоци, надежна иднина“

На 7 април 2025 година, го одбележуваме Светскиот ден на здравјето, со фокус на најважниот темел за секое општество – здравјето на мајките, новороденчињата и децата. Светската здравствена организација (СЗО), под мотото „Здрави почетоци, надежна иднина“, започнува едногодишна глобална кампања која ги повикува владите, заедниците и сите нас да преземеме конкретни чекори во поддршката на мајките, новороденчињата и децата уште од најраните моменти во животот, помагајќи да создадеме сигурна и надежна иднина. Имено, без сигурен почеток, нема сигурна иднина. Секој здрав живот започнува со стабилна бременост, безбедно породување и поддршка за мајките и новороденчињата во постнаталниот период. Затоа, главна цел на овогодинешната кампања е да се спречат смртните случаи и да се обезбеди долгорочно здравје и благосостојба на жените ширум светот. Во тој контекст, СЗО и нејзините партнери споделуваат едукативни материјали и корисни информации кои ќе бидат од голема помош во поддршката на здрава бременост, безбедни породувања и подобра грижа во периодот по породувањето, бидејќи квалитетната здравствена грижа не престанува со раѓањето на бебето, туку продолжува да обезбедува поддршка за мајката и детето во сите наредни фази од нивниот живот.

Зошто здравјето на мајките, новороденчињата и децата е приоритет?

Помошта и поддршката на секоја жена и новороденче да преживеат и да напредуваат е од клучно значење за градење на здраво општество. Сепак, податоците на глобално ниво се алармантни:

·         Речиси 300.000 жени годишно го губат животот поради компликации поврзани со бременост и породување.

·         Повеќе од 2 милиони бебиња умираат во првиот месец од животот, а илјадници други не преживуваат при породувањето. Ова значи дека на секои 7 секунди умира една мајка или едно новороденче од причини кои можат да се спречат!

·         Според тековните трендови, 4 од 5 земји се далеку од остварување на глобалните цели за намалување на смртноста кај мајките и новороденчињата до 2030 година.

Ова е повик за будење – време е за акција!

Слушање и поддршка на жените и семејствата – клуч за промени кон здрава иднина

За да ги смениме овие трендови, потребно е да ги слушнеме жените и семејствата, да ги цениме нивните искуства и да им обезбедиме здравствена грижа на високо ниво, особено во смисла на физичка и емоционална поддршка – пред, за време и по породувањето. Здравствените системи треба да бидат подготвени да се справат со бројните здравствени предизвици поврзани со мајчиното и новороденечкото здравје, како што се акушерските компликации, состојбите поврзани со менталното здравје, незаразните болести и планирањето на семејството

Дополнително, здравјето и правата на жените треба да бидат заштитени со закони и политики кои се грижат занивното здравје со цел да создадеме општество што вложува во иднината на секое семејство.

Цели на кампањата

Како можете да се вклучите?

Состојба во Северна Македонија: Предизвици и препораки за подобрување на здравјето на мајките и децата

На Светскиот ден на здравјето, нашата држава продолжува со своите заложби за унапредување на здравјето на мајките, новороденчињата и децаta, што и понатаму останува еден од клучните приоритети на јавно - здравствената политика. Сепак, и покрај постигнатиот напредок во последните години, продолжуваме да се соочуваме со сериозни предизвици кои бараат континуирани напори и решавање на структурни проблеми. Мајчината и доенечката смртност се намалени, но сè уште остануваат високи во одредени региони, особено во руралните и сиромашни подрачја на земјата, што укажува на потребата од понатамошни интервенции и мерки.

Програмата за активна здравствена заштита на мајки и деца во Република Северна Македонија е клучен механизам за справување со овие предизвици. Преку активности за рано откривање на болести и превенција, програмата има за цел да ги подобри здравствените индикатори преку унапредување на антенаталната и постнаталната грижа, неонаталниот скрининг, како и едукацијата за здрави животни стилови. Оваа програма не се фокусира само на медицинските аспекти, туку има за цел да обезбеди еднаков пристап до квалитетна здравствена заштита, со посебен акцент на ранливите категории на населението, како што се жените Ромки, жените од руралните средини и лицата без здравствено осигурување.

Програмата за активна здравствена заштита на мајките и децата е тесно поврзана со социјалните и економските услови. Сиромаштијата, ниската образовна структура и ограничениот пристап до здравствени услуги директно влијаат на здравствената состојба на мајките и децата. Без решавање на овие прашања, постигнувањето на целосен напредок во намалувањето на мајчината и доенечката смртност ќе биде тешко и ограничено. Затоа, за да се постигне вистинско подобрување на здравјето на овие групи, неопходно е да се усвои холистички и инклузивен пристап, кој ќе вклучи различни сектори и ќе се фокусира на решаваање на овие критични социјални детерминанти.

Северна Македонија, исто така, се соочува со предизвикот на ниската реализација на одредени активности во рамките на програмата. Иако во последниве години има напредок во сферата на здравствената едукација и превенцијата, многу од овие активности не се имплементираат на ниво кое би дало значајни резултати. Пример за тоа е нискиот процент на искористеност на бесплатните контрацептиви, кој изнесува само 16,5% во 2023 година, што укажува на недостаток на ефикасна комуникација и координација меѓу здравствените институции и целните групи, што води до нецелосно искористување на ресурсите. Дополнително, реализирани се само 13% од планираните бесплатни прегледи за жени кои претрпеле сексуално, родово базирано и семејно насилство, што го потврдува потребното засилување на интерсекторската соработка и обезбедувањето на подобра достапност на услугите. Во Општина Шуто Оризари, и покрај месечната стимулација од 15.000 денари за избраниот гинеколог, постои ризик од затворање на гинеколошката служба поради финансиска неодржливост. Овие предизвици покажуваат дека е неопходна дополнителна поддршка и подобро планирање за обезбедување континуирана и квалитетна здравствена заштита за ранливите групи.

Дополнително, за да се постигне напредок, потребно е да се подобри финансирањето на програмата, како и да се дефинираат јасни и реалистични буџетски потреби. Со тоа ќе се овозможи континуиран развој на активностите и намалување на долговите на здравствените установи. Планирањето на индикатори за успешност и редовната евалуација на резултатите ќе овозможат континуирана адаптација на стратегиите и ќе придонесат кон зголемување на транспарентноста и отчетноста на програмата.

Со продолжување на соработката меѓу Министерството за здравство, Фондот за здравствено осигурување и локалните самоуправи, како и зајакнување на партнерствата со невладиниот сектор, може да се обезбеди подобар пристап до здравствените услуги за најранливите групи на население. Исто така, потребно е да се вложува во континуирана едукација на здравствените работници и општата популација, со цел да се обезбеди навремена и соодветна грижа за мајките и децата.

Од особена важност за подобрување на грижата за мајките и децата е и зајакнувањето на патронажната служба. Патронажните сестри играат клучна улога во пружањето на домашна грижа за бремените жени, мајките, новороденчињата и децата, како и во едукацијата за здрави практики. Со редовни посети и мониторинг на здравјето на мајките и децата, тие помагаат во раното откривање на потенцијални здравствени проблеми и промовираат превентивни мерки. Зголемената поддршка и ресурси за патронажната служба ќе овозможат проширување на услуги, посебно за ранливите групи на население. Според последната анализа на трендовите во капацитетите и функциите на патронажната служба, некои од најголемите проблеми се поврзани со недостаток на кадри и ограничена опрема. Во 2023 година, бројот на патронажни сестри во Република Северна Македонија се намалил на 258, што е недоволно за да се обезбеди квалитетна грижа за сите мајки и деца. Ова се должи на прераспределувањето на сестрите во други здравствени служби, а главната причина за напуштањето на патронажната служба е преместувањето во други здравствени структури. Во контекст на овие предизвици, неопходно е да се вложат ресурси за зголемување на бројот на патронажни сестри и подобрување на опремата, што ќе доведе до подобрување на квалитетот на здравствената грижа. Ефикасната комуникација со јавноста, е исто така, клучна за успехот на патронажната служба, бидејќи зголемената свест и промоција на услугите што ги нудат патронажните сестри ќе доведат до нивна поголема искористеност.

Институтот за јавно здравје на Република Северна Македонија игра клучна улога во континуираната поддршка и промоција на здравјето на мајките и децата. Во оваа насока, институцијата редовно организира кампањи за одбележување на светски денови и недели поврзани со мајчинството и детското здравје. Со цел подигање на свеста и едукација на населението, се изготвуваат различни флаери, постери и информативни материјали кои ги промовираат важните аспекти на здравата бременост, правилното доење и грижата за новороденчињата.

Покрај тоа, Институтот за јавно здравје активно работи на поддршка на жените преку Центарот за советување „Инфо Бебе“. Оваа телефонска линија е активна секој вторник и четврток од 11 до 13 часот и нуди бесплатни препораки и совети на жените за здрава бременост, мајчинство и грижа за бебето. Препораките вклучуваат здрави животни навики, правилно консумирање на здрава храна, доење, хигиена на бебето, навремена вакцинација и други аспекти на грижа за бебињата. Сите информативни и едукативни материјали, вклучувајќи ги и водичите за доење, се достапни на веб-страницата на Институтот за јавно здравје, што овозможува лесен пристап за сите заинтересирани.

Имајќи го сето ова предвид, на Светскиот ден на здравјето не само што ја потврдуваме нашата посветеност на здравјето на мајките и децата, туку и ја истакнуваме потребата од заеднички напори и ресурси за постигнување одржлив напредок. Со инвестирање во здравствени услуги, едукација и поддршка на најранливите групи, можеме да обезбедиме најдобри услови за раст и развој на идните генерации. Тие не само што ќе растат во здрава средина, туку и ќе станат креатори на здраво и просперитетно општество.

Здравите почетоци не се само личен успех, туку и колективна одговорност и најголема инвестиција за подобро утре. Да вложиме во здравјето на мајките и децата денес, за да изградиме сигурна и здрава иднина за сите!

Текстот е превземен од https://www.who.int/campaigns/world-health-day/2025.

              Подготвено: Д-р Петар Пецев - Специјалист по Социјална медицина и јавно здравје

                                    ЈЗУ Центар за јавно здравје - Струмица

Колоректалниот карцином е вид на рак кој започнува во дебелото црево или ректумот. Според Светската здравствена организација, (СЗО), колоректалниот карцином е трет најчест карцином во светот, со околу 10% од сите случаи на рак и е втора водечка причина за смртни случаи поврзани со рак на глобално ниво. Ризикот од колоректален карцином се зголемува со возраста. Додека повеќето случаи ги погодуваат лицата постари од 50 години има зголемување на случаите кај помладите лица. Според истражувањето објавено во “Clinical Gastroenterology and Hepatology”, во споредба со луѓето родени во периодот од 1950 до 1954 година, луѓето родени помеѓу 1980 и 1984 година имаат приближно двојно поголема веројатност да заболат од колоректален карцином, а кај оние родени помеѓу 1990 и 1994 година, веројатноста за добивање на колоректален карцином е тројно поголема. Вообичаени симптоми вклучуваат дијареа, запек, крв во столицата, абдоминална болка, необјаснето губење на телесната тежина, замор и ниско ниво на железо. Повеќето луѓе немаат видливи симптоми во раните фази на болеста. Редовниот скрининг за колоректален карцином е најдобриот начин да се спречи ширењето на карциномот. Скринингот може да ја намали и инциденцата и смртноста на колоректалниот карцином преку рано откривање и отстранување на преканцерозните израстоци.

Во 2025 година, со одбележувањето на месецот за подигање на свеста за КРК, фокусот е на најсовремените достигнувања во третманот на ректалниот карцином, со посебен акцент на пристапот „директно до хирургија“ и дополнително, ќе ја истражи тековната еволуција на минимално инвазивните техники и нивното влијание врз квалитетот на животот на пациентот, дури и на сложени случаи, како што се целосни ресекции кај ректален карцином и Д3 лимфаденектомија кај рак на дебелото црево.

Што е рак на дебелото црево? Рак на дебелото црево е малигнитет кој може да се развие по должина на целото дебело црево или на неговиот завршен дел (ректумот). Дебелото црево е долг орган кој личи на цевка во близина на дигестивниот систем. Откако храната ќе помине низ желудникот и тенкото црево, дебелото црево е одговорно за отстранување на течностите и некои хранливи материи од храната што ја консумирате. Дебелото црево потоа го турка преостанатиот цврст отпад во ректумот од каде што се исфрла од телото. Колоректалниот карцином е уште еден најчесто користен термин кој вклучува не само канцер на дебелото црево, туку и карциноми кои се формираат во ректумот. Ректумот е последниот дел од дебелото црево каде што столицата и отпадните материи од телото, се исфрлаат преку анусот.

Како започнува карцином на дебелото црево? Повеќето карциноми на дебелото црево започнуваат како бенигни полипи. Се работи за рамни или испапчени израстоци на слузницата на дебелото црево. Повремено, израстоците предизвикуваат симптоми како што се крварење, запек или течна столица. Но често, настанатите промени не даваат никакви симптоми, па луѓето најверојатно и не знаат дека ги имаат. Најдобар начин да се открие присуството на полипи е со процедура наречена колоноскопија, која се изведува во болнички услови. Додека некои полипи остануваат бенигни (неканцерозни), некои може да станат малигни (канцерогени) со текот на времето. Поради оваа причина, кога докторот ќе открие еден или повеќе полипи за време на колоноскопија, тие генерално се отстрануваат за време на самата процедура.

Kако да спречите формирање на полипи на прво место? Семејната историја на полипи или канцер на дебелото црево може да ги зголеми шансите да добиете полипи. Луѓето кои се постари од 50 години исто така имаат поголем ризик од формирање на полипи на дебелото црево. Но, постојат и одредени ризик фактори кои играат улога во развојот на овие израстоци. Како најчести ризик фактори се наведуваат дебелината, пушењето, храна богата со масти, алкохолот, недоволната физичка активност и други ризици.

Кој може да добие канцер на дебелото црево? Секој може да развие канцер на дебелото црево. Колоректалниот карцином ги погодува мажите и жените и луѓето од сите раси и националности. 30% од дијагнозите на КРК се на возраст под 55 години. 5-годишната стапка на релативно преживување за стадиум I и стадиум II на рак на дебелото црево е 90%; стапката на 5-годишно преживување за пациентите дијагностицирани во стадиум III е 71% и стадиум IV е 14%.     Луѓето кои имаат семејна историја на колоректален карцином се изложени на поголем ризик и докторите генерално препорачуваат да се започнете со скрининг на порана возраст, бидејќи ризикот од добивање на болеста може да биде поголем. За оние кои немаат семејна историја на болеста, препорачаните скрининзи обично започнуваат на 50-годишна возраст, бидејќи тоа е период во животот на човекот, кога се зголемува ризикот од добивање на болеста. Сепак, дури и ако сте помлади од 50 години и немате семејна историја на рак на дебелото црево, ако воочите симптоми како абдоминална болка, крв во столицата, стеснување на столицата или промена во навиките на дебелото црево, треба да разговарате со вашиот доктор за преглед. Погрижете се да дадете што е можно повеќе информации, вклучително и кога започнала болката или непријатноста и/или зачестеноста на симптомите.

Како да се спречи канцер на дебелото црево? Истражувањата покажуваат дека исхраната богата со масти е голем ризик фактор за рак на дебелото црево. Исхраната треба да биде богата со природни влакна, а не да се додаваат влакната како додаток во исхраната. Се препорачува да се земаат најмалку пет порции свежо овошје (јужно овошје, јаболко, круша, слива) и зеленчук дневно. Брокулата и зелката треба да се земаат најмалку еднаш неделно. Се препорачува да се намали потрошувачката на црвено месо, не повеќе од три пати неделно и да се избегнува консумирање на сушени месни производи. Се препорачува често да се јаде риба и живина како извор на протеини од животинско потекло.

Што е скрининг? Скрининг е метода за откривање на болест пред да се појават симптомите. Скринингот овозможува откривање на ракот во рана фаза пред да стане инвазивен, истиот се однесува на луѓето со просечен ризик (како и општата популација). Скринингот има за цел да обезбеди преживување, да го намали морбидитетот и да го унапреди квалитетот на животот на оние кои развиле канцер. Неговата цел е намалување на ризикот, но тој не дијагностицира болест. Скринингот треба да започне на 45-годишна возраст за лица со просечен ризик без семејна историја. Некаде помеѓу 15 и 40% од возрасните може да имаат полипи на дебелото црево. Приближно 3,4% од полипите се преканцерозни. Скринингот за колоректален карцином преку колоноскопија може да го спречи ракот со отстранување на преканцерозните полипи. Достапни се многу скрининг тестови, вклучително и некои неинвазивни, евтини тестови кои можат да се направат во приватноста на вашиот дом. Скринингот на препорачаната возраст ја зголемува веројатноста колоректалниот карцином да биде откриен во раната фаза. Кога колоректалниот карцином ќе се открие во раните фази, поголема е веројатноста да се излечи, третманот е помалку инвазивен, а закрепнувањето е многу побрзо. Ризикот од развој или смрт од колоректален карцином може да се намали со одржување на здрава телесна тежина, редовна физичка активност, ограничување на внесот на црвено и преработено месо и со непушење. Колоректалниот карцином не секогаш предизвикува симптоми и симптомите може да не се појават додека ракот не стане понапреден, така што навремениот скрининг е од голема важност.

Што друго? Колоректалниот карцином обично се развива бавно во период од 10 до 15 години. Стапките на колоректален карцином варираат во голема мера на светско ниво. Сиромашните држави имаат повисока стапка на смртност од колоректален карцином, бидејќи е мала веројатноста пациентите да бидат скринирани навреме. Послаб пристап до скрининг значи и помали шанси за рано откривање на колоректален карцином. Со навремен скрининг и тестирање, колоректалниот карцином може да се спречи, да се лекува и да се победи.

Подготвил: Д-р Петар Пецев - Специјалист по Социјална медицина и јавно здравје

ЈЗУ Центар за јавно здравје - Струмица

СВЕТСКИОТ ДЕН НА РАКОТ Е МЕЃУНАРОДЕН ДЕН КОЈ СЕ ОДБЕЛЕЖУВА СЕКОЈ 4 ФЕВРУАРИ ЗА ДА СЕ ПОДИГНЕ СВЕСНОСТА ЗА РАК, ДА СЕ ПОТТИКНЕ НЕГОВАТА ПРЕВЕНЦИЈА И ДА СЕ МОБИЛИЗИРААТ АКЦИИ АДРЕСИРАНИ НА ГЛОБАЛНАТА ЕПИДЕМИЈА НА РАК.

Денот е предводен од Унијата за меѓународна контрола на ракот, (UICC)и е воспоставен во 2000 година.

Со регулирање на лична, колективна и владина акција, сите ние работиме заедно за да го замислиме светот во кој милиони смртни случаи од рак се спречени и пристапот до третманот и грижата за рак, кој спасува живот е еднаков за сите, без разлика кој сте и каде живеете.

Секоја година, стотици активности и настани се случуваат ширум светот, собирајќи заедници, организации и поединци во училишта, бизниси, болници, пазари, паркови, општински сали, места за богослужба - на улиците и на интернет - делувајќи како моќен потсетник дека сите ние имаме улога во намалувањето на глобалното влијание на ракот.

UICC спроведува кампањи за Светскиот ден на ракот во тригодишни циклуси за да овозможи подлабоко истражување на одредена тема и да постигне поголемо влијание.

Темата на кампањата за Светскиот ден на ракот 2025-2027 година, „Обединети од уникатност“ ги става луѓето во центарот на грижата и истражува нови начини за правење разлика.

Ракот е повеќе од само медицинска дијагноза - тоа е длабоко лична работа. Зад секоја дијагноза се крие единствена човечка приказна - приказни за тага, болка, исцелување, издржливост, љубов и многу повеќе.

Затоа, пристапот насочен кон грижата за луѓето заболени од рак кој целосно ги интегрира уникатните потреби на секој поединец, со сочувство и емпатија, води до најдобри здравствени резултати.

Секое искуство со ракот е уникатно и ќе ни треба на сите нас, обединети, да создадеме свет каде што гледаме подалеку од болеста и ја гледаме личноста пред пациентот. Свет во кој потребите на луѓето и заедниците се во центарот на здравствените системи.

ЗОШТО РАК?

Ракот е еден од главните здравствени проблеми на населението во светот, кој е втора водечка причина за смрт на глобално ниво.

Некои факти

Годишна смртност

10 милиони луѓе умираат од рак секоја година. Тоа е повеќе од ХИВ/СИДА, маларија и туберкулоза заедно.

Умирања што може да се спречат

над 40% на смртните случаи поврзани со рак се поврзани со фактори на ризик кои може да се променат, како што се пушењето, употребата на алкохол, лошата исхрана и физичката неактивност.

Рано откривање

скоро 1/3 од сите смртни случаи од рак може да се спречат преку рутински скрининг, рано откривање и третман.

Географско влијание

70% од смртните случаи од рак се јавуваат во земјите со низок до среден приход.

Економски трошоци

1,6 трилиони долари се проценети вкупните годишни економски трошоци за ракот.

• Половина од светската популација нема пристап до основните здравствени услуги. И покрај значителниот напредок овој диспаритет, познат како јаз во еднаквоста, чини животи и е под влијание на фактори како што се приходите, образованието, географското влијание и дискриминацијата, кои се познати како „социјални детерминанти на здравјето“.

• Многу обесправени групи се соочуваат со повисоки ризици од рак поради фактори како што се употребата на тутун, консумирањето алкохол и нездравата исхрана. Овие се познати како „комерцијални детерминанти на здравјето”.

ШТО СЕ СЛУЧУВА!

КОГА ДЕЛУВАМЕ?

Милиони животи може да се спасат секоја година, со спроведување на стратегии за превенција, рано откривање и лекување соодветно на ресурсите.

Може да се спречат повеќе од 1/3 од случаите на рак.

1/3 од случаите на рак може да се излечат доколку рано се откријат и се третираат правилно.

НАПРЕДОК

Денес, знаеме повеќе за ракот од кога било досега.

Преку инвестирање во истражувања и иновации, сведоци сме на извонредни откритија во медицината, дијагностиката и научното знаење.

Колку повеќе знаеме, толку повеќе можеме да напредуваме во намалувањето на факторите на ризик, зголемување на превенцијата и подобрување на дијагнозата, третманот и грижата за лицата со рак.

ВЛИЈАНИЕ

Во последниве години, Обединетите нации, Светската здравствена организација и другите агенции на ОН ја препознаа итната потреба за глобална посветеност.

Кога лидерите зборуваат и преземаат акција, ни се дава можност да направиме историја и да се движиме кон свет без рак.

ПРАВЕДНОСТ

Денес, повеќе од две третини (70%) од смртните случаи од рак се случуваат во најнеразвиените делови на светот. Дури и ако живеете во земја со повисоки приходи, нееднаквости сè уште постојат внатре во самата заедница маѓу популацијата со пониски приходи, имигрантите, бегалците и жителите во руралните заедници. Со еднаков пристап до превенција, дијагноза, третман и нега на заболените од рак може да се спасат животи.

ПРОМЕНИ

Преку подигање на јавната и политичката писменост и разбирање околу ракот, го намалуваме стравот, го зголемуваме разбирањето, ги отфрламе митовите и заблудите и ги менуваме однесувањата, ставовите и постапките.

Ракот е повеќе од само медицинска дијагноза - тоа е длабоко лична работа. Затоа, пристапот насочен кон грижата за луѓето заболени од рак води до најдобри здравствени резултати и е клучен за промените.

Новата кампања за Светскиот ден на ракот 2025-2027 година „Обединети од уникатни“ ќе ги истражи различните димензии насочени кон грижата за луѓето заболени од рак и новите начини за правење разлика.

ШТО Е РАК?

Ракот е болест која се јавува кога промените во група нормални клетки во телото доведуваат до неконтролиран, абнормален раст формирајќи грутка наречена тумор. Ако не се лекуваат, туморите можат да растат и да се шират во околното нормално ткиво или во други делови од телото преку крвотокот и лимфниот систем. Ова може да влијае на дигестивниот, нервниот и циркулаторниот систем или да ослободува хормони кои можат да влијаат на функцијата на телото.

Видови тумори

Постојат следните типови на тумори:

• Бенигни тумори: неканцерогени и ретко опасни по живот. Тие растат бавно и не се шират на други делови од телото.

• Малигни тумори: канцерогени, растат побрзо од бенигните тумори и можат да се шират и да ги уништат соседните ткива. Тие можат да метастазираат, формирајќи секундарни тумори.

• Преканцерозни состојби: абнормални клетки кои може да се развијат во рак.

Видови на рак

Ракот може да се класифицира врз основа на типот на клетката од која започнува. Петте главни типови вклучуваат:

• Карцином: настанува од епителните клетки. Вообичаени видови се ракот на дојка, простата, бели дробови и дебело црево.

• Сарком: рак на коските или меките ткива. Вообичаени типови се леомиосарком, липосарком и остеосарком.

• Лимфом и миелом: започнува во клетките на имунолошкиот систем. Вклучува рак на лимфниот систем и мултипен миелом.

• Леукемија: рак на белите крвни зрнца и коскената срцевина.

• Рак на мозокот и 'рбетниот мозок: познат како рак на централниот нервен систем.

Што предизвикува рак?

Ракот може да биде предизвикан од комбинација на фактори. Некои од нив може да се менуваат, а намалувањето на овие ризици може да спречи над 40% од случаите на рак.

Фактори на ризик кои може да се менуваат

• Консумација на алкохол: го зголемува ризикот од рак на: цревата, дојката, устата, грлото, хранопроводот, црниот дроб и желудникот.

• Прекумерна тежина или дебелина: се поврзани со зголемен ризик од 12 типа на рак, вклучувајќи го и ракот на цревата и панкреасот.

• Неправилна исхрана: високиот внес на црвено месо, преработено месо и солена храна, како и мал внес на овошје и зеленчук, влијаат на ризикот од рак.

• Физичка активност: редовната активност помага да се намалат ризиците од рак.

• Употреба на тутун: Тутунот содржи канцерогени агенси одговорни за 22% од смртните случаи од рак.

• Јонизирачко зрачење: вклучува радон, х-зраци, гама зраци и ултравиолетово зрачење.

• Опасности на работното место: изложеноста на супстанции како што е азбестот го зголемува ризикот од рак.

• Инфекција: вирусите како ХПВ и Хепатитис Б и Ц можат да предизвикаат рак.

Фактори на ризик кои не може да се менуваат

• Возраст: ризикот од рак се зголемува со возраста.

• Канцерогени: супстанции кои ги менуваат клетките.

• Генетика: наследните генетски предиспозиции го зголемуваат ризикот од рак.

• Имунолошки систем: ослабениот имунолошки систем го зголемува ризикот од рак.

КОИ СЕ ЗНАЦИТЕ И СИМПТОМИТЕ НА РАК?

Бидејќи постојат многу различни видови на рак, симптомите варираат во зависност од тоа каде се наоѓа болеста. Сепак, постојат некои клучни знаци и симптоми на кои треба да се внимава, вклучувајќи:

• Невообичаени грутки или оток – канцерогените грутки често се безболни и може да се зголемуваат како што напредува ракот.

• Кашлање, останување без здив или отежнато голтање – внимавајте на постојаните епизоди на кашлање, останување без здив или отежнато голтање.

• Промени во празнење на дебелото црево – како што се запек и дијареа и/или присуство на крв во столицата.

• Неочекувано крварење – вклучува крварење од вагината, аналниот отвор или крв пронајдена во столицата, урината или при кашлање.

• Необјаснето губење на тежината и ненамерно губење на тежината во краток временски период (неколку месеци).

• Замор – кој се појавува како екстремен замор и силен недостаток на енергија. Ако заморот се должи на болест, поединците вообичаено имаат и други симптоми

• Болка– вклучува необјаснета или постојана болка или болка што се појавува и губи.

• Нова бенка или промени на веќе постоечка бенка - барајте промени во големината, обликот или бојата и ако се појави круста или ако крвари или тече.

• Компликации со мокрење – вклучува потреба од итно, почесто мокрење или неможност да мокрите кога треба или чувствувате болка додека уринирате.

• Невообичаени промени на дојките –промени во големината, обликот или чувството на дојките, присуство на болна или безболна грутка,  промени на кожата и болка.

• Губење на апетит – немање чувство на глад како вообичаено во подолг временски период.

• Рана или чир што нема да зарасне - вклучувајќи бемка, болна рана или чир во устата.

• Чувство на жарење во желудникот – постојано чувство на жарење во желудникот

• Обилно ноќно потење – внимавајте на многу обилно ноќно потење

Повеќето од споменатите знаци и симптоми веројатно се должат на нешто помалку сериозно од ракот, но, раното откривање е од клучно значење ако се работи за рак. Ако забележите какви било промени кои не се нормални за вас или нешто што подолго време трае, не двоумете се да разговарате со вашиот лекар.

УПОТРЕБАТА НА ТУТУН Е ВОДЕЧКАТА ПРИЧИНА ЗА РАК КОЈ МОЖЕ ДА СЕ СПРЕЧИ.

СЕПАК, ПОСТОЈАТ РАЗЛИЧНИ РИЗИК ФАКТОРИ И ПРЕВЕНТИВНИ АКТИВНОСТИ ШТО МОЖЕ ДА СЕ ПРЕЗЕМАТ ЗА ДА СЕ НАМАЛИ РИЗИКОТ ОД РАК:

Употребата на тутун е поврзана со околу 15 видови на рак, вклучувајќи рак на белите дробови и црниот дроб. Откажувањето од пушење значително го продолжува животниот век и квалитетот на животот.

 Ограничувањето на внесот на алкохол го намалува ризикот од рак на устата, хранопроводот и ракот на дојката.

Редовното вежбање и одржувањето на здрава тежина го намалуваат ризикот од неколку видови на рак, вклучувајќи рак на дебелото црево и бубрезите.

Намалувањето на изложеноста на ултравиолетово зрачење од сонцето и избегнувањето солариум помагаат во спречување на рак на кожата.

Изложеноста на работното место на супстанции како што е азбестот го зголемува ризикот од рак, а политиките за минимизирање на оваа изложеност може да помогнат.

Хроничните инфекции предизвикуваат околу 16% од ракот на глобално ниво, а вакцините против вирусот на Хепатитис Б (ХБВ) и Хуманиот папиломавирус (ХПВ) помагаат во спречување на рак на црниот дроб и грлото на матката.

• Поединците можат да прифатат здрав начин на живот, да избегнуваат тутун и прекумерна употреба на алкохол, да ја ограничат изложеноста на сонце, да се вакцинираат и да ги охрабруваат другите да го прават истото.

• Владите можат да спроведуваат програми за вакцинација, да ги регулираат солариумите, да го забранат азбестот и да промовираат кампањи за јавно здравје.

• Училиштата можат да едуцираат за факторите на ризик за рак и да промовираат добра исхрана и физичка активност.

• Работодавачите можат да спроведат политики за спречување на изложеност на канцерогени материи и промовирање на здрав начин на живот.

• Заедниците можат да развијат средини што го поддржуваат здравјето и благосостојбата.

СЕКУНДАРНАТА ПРЕВЕНЦИЈА НА РАКОТ СЕ ФОКУСИРА НА СКРИНИНГ И РАНО ОТКРИВАЊЕ СО ЦЕЛ РАКОТ ДА БИДЕ ОТКРИЕН ВО НЕГОВИОТ НАЈРАН СТАДИУМ КОГА МОЖНОСТИТЕ ЗА НЕГОВО ИЗЛЕКУВАЊЕ СЕ НАЈГОЛЕМИ

Рутинските скрининг тестови како што се мамограмите за рак на дојка, пап тест за рак на грлото на матката и колоноскопија за колоректален карцином се клучни. Овие тестови можат да откријат абнормалности пред да се појават симптоми, што овозможува рана интервенција.

Раното откривање значително ја зголемува стапката на преживување. На пример, ракот на дојка ако се открие во рана фаза има петгодишно преживување од 99%, во споредба со 27% преживување ако се открие во доцна фаза. Редовните прегледи може да доведат до брз третман, намалувајќи ја смртноста од рак.

Јавната свест и едукацијата за важноста на скринингот може да охрабри повеќе луѓе да учествуваат во овие тестови за спасување животи. Давателите на здравствени услуги треба да обезбедат пристапни и достапни услуги за скрининг за да допрат до пошироката популација, особено во недоволно опфатените области.

Со ставање приоритет на скринингот и раното откривање, можеме дополнително да го намалиме глобалното оптоварување со ракот.

Подготвил:

Д-р Петар Пецев - Специјалист по Социјална медицина и јавно здравје

ЈЗУ Центар за јавно здравје - Струмица